kürt alfabeleri ne demek?
Kürt alfabeleri,
yazılması için kullanılan yazı sistemleridir. Günümüzde çoğunlukla
kullanılan iki sistem vardır (Bedirhan alfabesi ve Sorani alfabesi).
Türkiye'deki Kürtler tarafından kullanılan şekli 1932 yılında, tarafından Latin
alfabesinden uyarlanmıştır. Bu alfabeye Kurmancî,
ya da Bedirxan alfabesi de denir.
'de ve 'deki
Kürtler tarafından kullanılmaktadır. uyarlanmış olan Soranî alfabesi
ise ve 'da
kullanılmaktadır. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde ve Orta Asya'da yaşayan
Kürtler ise kullanırlar.
Bütün alfabelerin bir yazı sisteminde birleştirilmesini amaçlayan bazı
Kürt dilbilimciler Yekgirtî adında yeni bir Latin alfabesi
hazırladılar.
,
hükûmetinin kararıyla 1928-1929 yılları arasında ve tarafından hazırlanan
ilk . gazetesindeki yazılarda bu Kürt
alfabesi'ndeki harfler kullanılarak yayımlanmıştır.
Hawar dergisinin 8. sayısında Riya Teze hakkında şu
övgülerle bahseder;
Kurmancî, Yekgirtû ve Soranî Alfabelerinin karşılaştırması
<table>
<thead>
<tr class="header">
<th><p>Kurmancî</p></th>
<th><p>Yekgirtû</p></th>
<th><p>Sorani - Yalnız harf</p></th>
<th><p>Sorani - ön</p></th>
<th><p>Sorani - orta</p></th>
<th><p>Sorani - son</p></th>
<th><p><a href="IPA" title="wikilink">IPA</a></p></th>
<th><p>Alfabe Benzerliği ve Okunuş Tarzları</p></th>
</tr>
</thead>
<tbody>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">A,a </font></p></td>
<td><p><font size="3">A,a </font>fla</p></td>
<td><p><font size="3">ا</font></p></td>
<td><p><font size="3">ئا</font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3">ـا</font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki A gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">B,b </font></p></td>
<td><p><font size="3">B,b </font></p></td>
<td><p><font size="3">ﺏ</font></p></td>
<td><p><font size="3">ﺑ</font></p></td>
<td><p><font size="3">ـبـ</font></p></td>
<td><p><font size="3">ـب</font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki B gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">C,c </font></p></td>
<td><p><font size="3">J,j </font></p></td>
<td><p><font size="3">ﺝ</font></p></td>
<td><p><font size="3">ﺟ</font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـجـ</font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـج</font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki C gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">Ç,ç </font></p></td>
<td><p><font size="3">C,c </font></p></td>
<td><p><font size="3"> چ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﭼ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـچـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـچ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki Ç gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">D,d </font></p></td>
<td><p><font size="3">D,d </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺩ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ــد </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki D gibi Okunur</p>
<p>|- align="center" ﮫﺋﮫ ﮦ</p></td>
<td><p><font size="3">E,e </font></p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3"><a href="Ê" title="wikilink">Ê</a>,ê
</font></p></td>
<td><p><font size="3">É,é </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ێ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ئێـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـێـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـێ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>k<strong>e</strong>di</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">F,f </font></p></td>
<td><p><font size="3">F,f </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻑ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻓ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـفـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻒ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki F gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">G,g </font></p></td>
<td><p><font size="3">G,g </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﮒ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﮔ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـگـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـگ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki G gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">H,h </font></p></td>
<td><p><font size="3">H,h </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻫ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻫ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـهـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـهـ </font></p></td>
<td></td>
<td><p><strong>h</strong>esap</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3"> — </font></p></td>
<td><p><font size="3">H',h' </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ح </font></p></td>
<td><p><font size="3"> حـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـحـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـح </font></p></td>
<td></td>
<td><p>saba<strong>h</strong></p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3"> ' </font></p></td>
<td><p><font size="3"> — </font></p></td>
<td><p><font size="3">ع</font></p></td>
<td><p><font size="3">عـ</font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـعـ</font></p></td>
<td><p><font size="3">ـع</font></p></td>
<td></td>
<td><p>Azericedeki Ğ gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">I,i </font></p></td>
<td><p><font size="3">I,i </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td></td>
<td><p>kiş<strong>i</strong>;
k<strong>ı</strong>s<strong>ı</strong>m</p></td>
<td></td>
<td></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3"><a href="Î" title="wikilink">Î</a>,î
</font></p></td>
<td><p><font size="3">Í,í </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﯼ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺋﯾ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـيـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﯽ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>asker<strong>î</strong></p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">J,j </font></p></td>
<td><p><font size="3">Jh,jh </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﮊ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـژ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki J gibi Okunur</p></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">K,k </font></p></td>
<td><p><font size="3">K,k </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﮎ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﮐ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـکـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﮏ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki K gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">L,l </font></p></td>
<td><p><font size="3">L,l </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻝ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻟ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـلـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـل </font></p></td>
<td></td>
<td><p><strong>l</strong>amba</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3">ll </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ڵ, ڶ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ڵــ, ڶــ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـڵـ, ـڶـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـڵ, ـڶ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>ka<strong>l</strong>ın</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">M,m </font></p></td>
<td><p><font size="3">M,m </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻡ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻣ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـمـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـم </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki M gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">N,n </font></p></td>
<td><p><font size="3">N,n </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻥ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻧ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـنـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـن </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki N gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">O,o </font></p></td>
<td><p><font size="3">O,o </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ۆ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ئۆ </font></p></td>
<td><p>-</p></td>
<td><p><font size="3"> ـۆ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki O gibi Okunur, ama uzun O</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">P,p </font></p></td>
<td><p><font size="3">P,p </font></p></td>
<td><p><font size="3"> پ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> پــ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـپـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـپ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki P gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">Q,q </font></p></td>
<td><p><font size="3">Q,q </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻕ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻗ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـقـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـق </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Tatarcanın Q'sı gibi gibi küçük dilden Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">R,r </font></p></td>
<td><p><font size="3">R,r </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺭ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـر </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki R gibi Okunur</p></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3">rr </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ڕ, ڒ, ڔ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـڕ, ـڒ, ـڔ </font></p></td>
<td></td>
<td></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">S,s </font></p></td>
<td><p><font size="3">S,s </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺱ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺳ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـسـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـس </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki S gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">Ş,ş </font></p></td>
<td><p><font size="3">Sh,sh </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺵ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺷ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـشـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـش </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki Ş gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">T,t </font></p></td>
<td><p><font size="3">T,t </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺕ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺗ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـتـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـت </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki T gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">U,u </font></p></td>
<td><p><font size="3">U,u </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻭ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـو </font></p></td>
<td></td>
<td><p>kuy<strong>u</strong></p></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3"><a href="Û" title="wikilink">Û</a>,û
</font></p></td>
<td><p><font size="3">Ú,ú </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻭﻭ, ۇ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـوﻭ, ـۇ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>ş<strong>û</strong>ra</p></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3">Ù,ù </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ۈ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـۈ </font></p></td>
<td></td>
<td></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">V,v </font></p></td>
<td><p><font size="3">V,v </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ڤ, ۋ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ڤـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـڤـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـڤ ,ـۋ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki V gibi Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3"><a href="W" title="wikilink">W</a>,w
</font></p></td>
<td><p><font size="3">W,w </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻭ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـو </font></p></td>
<td></td>
<td><p>İngilizcedeki W gibi Okunur</p></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3"><a href="X" title="wikilink">X</a>,x
</font></p></td>
<td><p><font size="3">X,x </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺥ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺧ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـخـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـخ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>ı<strong>h</strong>lamur</p></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3"> Ẍ,ẍ </font> <a href="#fn1" class="footnote-ref"
id="fnref1" role="doc-noteref"><sup>1</sup></a></p></td>
<td><p><font size="3"> Xh,xh </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻍ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﻏ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـغـ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ـغ </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Çerkescedeki Гъ Okunur</p></td>
</tr>
<tr class="odd">
<td><p><font size="3">Y,y </font></p></td>
<td><p><font size="3">Y,y </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﯼ </font></p></td>
<td><p><font size="3"> يـ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki Y gibi Okunur</p></td>
<td></td>
</tr>
<tr class="even">
<td><p><font size="3">Z,z </font></p></td>
<td><p><font size="3">Z,z </font></p></td>
<td><p><font size="3"> ﺯ </font></p></td>
<td><p>—</p></td>
<td><p><font size="3"> ـز </font></p></td>
<td></td>
<td><p>Türkçedeki Z gibi Okunur</p></td>
<td></td>
</tr>
</tbody>
</table>
<section class="footnotes footnotes-end-of-document"
role="doc-endnotes">
<hr />
<ol>
<li id="fn1" role="doc-endnote"><a href="#fnref1" class="footnote-back"
role="doc-backlink">↩︎</a></li>
</ol>
</section>
Harfler ve ses değerleri
- : Kürtçe'e, Tatarcada ve Azericede
kullanılır. Küçük dilin eteğinde bulunan yumuşak dokudan gelen bir
H sesidir (IPA [x~χ]). Normal H sesinden biraz daha sert ve
hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, ağzın arka
kısmında titreşir. Arapçadaki Hı () harfidir.
Azericenin resmî harflerinden birisidir. İstanbul Türkçesinde H
harfinin I ve U harflerinin yanında çıkan bir versiyonu olarak
rastlanır (Örnek: ıhlamur) İç ve Doğu Anadolu ağızlarında
sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu
Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki H harfleri ağzın
arkasından çıkar. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ;
Yanmak)…
- : Kürtçede ve ayrıca Tatarca’da bulunur. Açık
bir V sesidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V sesinde
dudaklar birbirine değerken, bu seste (W sesinde) tıpkı U sesinde
olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir.
Arapçadaki Vav () ve batı dillerindeki w sesi
başlıca örneklerdir.
- : Kürtçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince
bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun
olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için
kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki
kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin:
Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
- : Türkçede ve Kürtçede kullanılır. Uzatılarak
okunan bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine
işaret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme
imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dînî, Çîdem, Dîdem,
Îzan, Mîde...
- : Kürtçede ve Türkçe’de kullanılır. Hafif
uzatılarak okunan bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak
biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Mûris, Mûzip, Sûni… Türkçede bu
harf kendisinden önce gelen harfin damaklaşmasına sebep olur (Örnek:
hükûmet), ancak aynı olay Kürtçede gözlemlenmez.
- : (Küçük harf: ḽ veya ℓ̗ ) Kürt
alfabesinde <big></big> ve Kiril
Latinizasyonunda sesini karşılamak için
üretilmiştir. Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime
bulunduğu için ince L sesi için ayrıca bir harf yoktur. Bunlar daha
çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar. Bu
harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L sesleri dilin ucunun
damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz
daha ince olan bir sesi gösterir: Ḽâℓ̗ , Rôℓ̗... Üzerinde işaret
bulunan <big></big> veya noktalı
<big>ڶ</big> harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt
alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır.
- : Kürtçede ve ayrıca Tatarca’da ve Azerice’de
kullanılır. Anadolu Türkçesindeki küçük dilden çıkarılan kalın K
sesini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Arapçadaki Kaf
() harfini karşılar.
Kaynakça
Dış bağlantılar
Orijinal kaynak: kürt alfabeleri. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kategoriler